Gelegitimeerd slachtofferschap: hoe een depressie wordt gecreëerd
Inleiding
Er zijn vele definities van depressie. Er zijn ook diverse soorten depressie. In de DSM worden pogingen gedaan orde in de depressieve fenomenen aan te brengen. Depressie wordt vaak gezien als een sterk onderschat probleem met bijbehorend pleidooi voor vroegtijdige, ruimer geïndiceerde behandelingen. De meeste studies bevelen een combinatie van praten (veelal cognitieve gedragstherapie) en pillen (veelal antidepressiva) aan. Het ene verklaringsmodel gaat uit van stoornissen in de hormonale huishouding van het zenuwstelsel, het andere verklaringsmodel van een gestoorde reactie op stress, rouw of trauma. Er zijn nog veel vragen zonder definitief antwoord: zijn de hormonale stoornissen in het zenuwstelsel oorzaak van de depressie of geeft een depressie bijbehorende hormonale stoornissen? Zijn stress, rouw en trauma oorzaken van depressie of zijn het tekortschietende copingvaardigheden die maken dat men stress, rouw en trauma niet goed kan hanteren?
Intermezzo 1
Na een cursus gedragstherapie begin jaren zeventig was een van mijn eerste cliënten een jonge vrouw met straatvrees; vooral vrees voor drukte op straat gaf aanleiding tot ingrijpend vermijdingsgedrag en tot veelvuldige begeleiding door anderen als ze toch de straat op ging. We stelden volgens de regels van systematische desensitisatie een hiërarchie van tien angstverwekkende situaties op, met als toppunt de Noordermarkt in Amsterdam op maandagmorgen. Met behulp van de ontspanningsoefening van Jacobson werd de angst tijdens de in de fantasie beleefde angstsituaties stap voor stap afgebroken door ontspanning. Toen geen enkele situatie in de fantasie nog enige angst wist op te roepen, begon de confrontatie in vivo. Op een maandagmorgen stapten therapeut en cliënte in lijn 10 richting Westerstraat, het begin van de Noordermarkt. In de tram trok cliënte bleek weg en moest gaan zitten. De therapeut poogde haar gerust te stellen met bezwerende opmerkingen en ontspannende instructies. Bij het betreden van de markt sloeg de paniek toe. De cliënte begon te rennen en de therapeut verloor haar uit het oog. Inzicht: de crux van het falen van de therapie/therapeut is, dat de therapeut verantwoordelijkheid van cliënte overneemt met als gevolg dat deze geen verantwoordelijkheid neemt en in de “patiëntrol” blijft. Het ware beter de cliënte zelf te laten bepalen wanneer ze met de in de therapie geleerde middelen zelfstandig angstsituaties gaat betreden, en wel zo, dat de taak ook volgens plan moet worden afgemaakt zonder te vluchten, wanneer ze eenmaal heeft besloten te gaan. Alleen als ze zeker weet haar plan te volbrengen, kan ze de angstsituatie gaan betreden en vooral niet eerder. Zij wil haar angst overwinnen, zij is verantwoordelijk voor welke stappen ze onderneemt.
Intermezzo 2
Eenmaal afgestudeerd kreeg ik als een van de 750 werkloze klinisch psychologen in Amsterdam een tijdelijke onderzoeksplaats aan de universiteit. De opdracht was de effectiviteit van diverse gedragstherapeutische methoden te toetsen bij mensen die wilden vermageren. Ik bedacht een trapsgewijze onderzoeksopzet met vijf groepen:
- Alleen gewogen bij aanvang, na 8 weken en na 1 jaar met de instructie dat wie wil vermageren dat zelf moet doen en veel succes gewenst.
- Als 1 met toegevoegd een brochure over gezonde voeding.
- Als 2 met toevoeging van wekelijks lotgenotencontact (8x) onder leiding van een neutrale gesprekscoördinator die de mensen bij het onderwerp moest houden.
- Als 3 maar in plaats van een neutrale gesprekscoördinator een gedragstherapeut die huiswerkopdrachten gaf (self-monitoring), mensen doelen liet stellen en besprak wat als beloning kon gelden bij succes.
- Als 4 waarbij een belangrijke naaste (partner, ouder, vriend(in)) werd geïnstrueerd als co-therapeut te fungeren in de thuissituatie.
De hypothese was, dat hoe meer therapeutische interventies des te beter het resultaat. Na acht weken bleken de eerste twee groepen echter het meest afgevallen en dat resultaat was na één jaar gehandhaafd of verder verbeterd. De andere drie groepen, voor zover afgevallen na acht weken, waren na één jaar weer op het oude gewicht of zwaarder. Inzicht: tijdens een van de therapeutische sessies meldde een cliënte schaterend van het lachen dat ze verschrikkelijk had gezondigd en een halve taart had opgegeten, daarbij de therapeut uitdagend in de ogen kijkend. De eerste twee groepen realiseerden zich dat “ieder pondje door het mondje” ging. De andere drie groepen kregen de gelegenheid hun “falen” toe te schrijven aan de falende gedragstherapie en legden daarmee de verantwoordelijkheid buiten zichzelf.
Depressie
Iedereen maakt in zijn leven vervelende dingen mee en velen beleven langdurige stressperioden, ingrijpende psychotraumata en verliezen dierbaren of belangrijke zaken zoals werk, inkomen, huis, etc. Sommige mensen zijn, vaak met veel strijd, doorzettingsvermogen en heftige emoties, in staat deze ingrijpende gebeurtenissen het hoofd te bieden, vaak met vallen en opstaan. Andere mensen raken depressief; ze vallen en staan niet op. Anti-depressieve therapie bestaat in feite uit twee fasen: De eerste fase wordt gekenmerkt door begrip en ondersteuning, waarbij de cliënt erkenning krijgt voor de doorstane stress, het geleden verlies en het doorgemaakte trauma, en wordt aangemoedigd alle bijbehorende emoties toe te laten in het kader van verwerking. Een andere vorm van ondersteuning is die met antidepressiva, die vaak het nadeel hebben dat ze emoties afvlakken waardoor het rouwproces stagneert. De tweede fase is erop gericht de cliënt ertoe te bewegen ondanks de stress, het verlies en het trauma de draad van het leven weer op te pakken en te proberen iets van het leven te maken door nieuwe doelen en perspectieven te kiezen, en alle verantwoordelijkheden en taken die bij zijn levensrollen behoren, weer op te pakken. Sommigen gaan die uitdaging aan en komen hun problemen te boven. Anderen blijven drijven in hun emotioneel moeras, dat als excuus fungeert om taken en verantwoordelijkheden te blijven afschuiven. Hun naasten en vaak ook hun therapeuten blijven vaak begrip tonen vanwege het doorstane leed en blijven steun geven door taken en verantwoordelijkheden over te nemen. Hiermee bevestigen zij de “patiëntrol”of “slachtofferrol” en wordt de depressie bekrachtigd. Goed bedoelde zorg en steun van de omgeving en ook van veel therapeuten en het langdurig blijven voorschrijven van antidepressiva maken dat de therapie in de eerste fase blijft steken en de depressie wordt bestendigd. Het slachtofferschap wordt gelegitimeerd: de cliënt blijft gefixeerd op de doorstane stress, het geleden verlies en het doorgemaakte trauma. Hij kan daar misschien voor de rest van zijn leven de gevangene van blijven en de rol van slachtoffer blijven vervullen.
Stelling ten aanzien van therapie: therapie die zich beperkt tot begrip en ondersteuning bieden (waaronder antidepressiva), bestendigt de depressie en legitimeert slachtofferschap. Alle goede bedoelingen ten spijt.
Stelling ten aanzien van de cliënt: depressie is een keuze tussen vechten om het leven te herpakken of zwelgen in slachtofferschap.
Dr. J.L. Zant